هیدروسفالی یا جمع شدن آب در مغز چیست و چه علائمی دارد؟

هیدروسفالی یا جمع شدن آب در مغز چیست و چه علائمی دارد؟

هیدروسفالی یا جمع شدن آب در مغز، نوعی ناهنجاری است که به دلیل جمع شدن CSF یا مایع مغزی- نخاعی در حفرات مغزی( بطن های مغزی) ایجاد می‌شود. این جمع شدن غیرطبیعی مایع عموما به دلیل انسدادی رخ می‌دهد که مانع از تخلیه صحیح مایع مغزی- نخاعی از فضای درون مغز می‌شود. 

در متن پیش رو قصد داریم شما را با این بیماری، علائم و درمان آن آشنا کنیم. 

 

در این مقاله می‌خوانید:

• هیدروسفالی یا جمع شدن مایع در مغز چیست؟

• انواع هیدروسفالی

• علائم هیدروسفالی

• عوامل خطر مرتبط با هیدروسفالی

• علل بروز هیدروسفالی

• تشخیص هیدروسفالی

• درمان هیدروسفالی

• عوارض هیدروسفالی

• پیشگیری از هیدروسفالی

 

هیدروسفالی یا جمع شدن مایع در مغز چیست؟

هیدروسفالی به جمع شدن بیش از حد CSF یا مایع مغزی-نخاعی در مغز گفته می‌شود؛ این مسئله باعث افزایش فشار درون جمجمه شده و در نهایت بافت مغز را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در برخی مواقع هیدروسفالی می‌تواند منجر به رشد بیش از حد اندازه‌ی سر و آسیب مغزی شدید شود. هیدروسفالی درصورتی که درمان نشود، می‌تواند مرگبار باشد. 

سایر علائم هیدروسفالی شامل سردرد، استفراغ، مشکلات شناختی، اختلال راه رفتن و بینایی است. پیش‌آگهی افراد مبتلا به هیدروسفالی بستگی به این دارد که بیماری چقدر سریع تشخیص و درمان شود و آیا مشکل زمینه‌ای وجود دارد یا خیر.

اصطلاح «تجمع آب در مغز» غلط است؛ از آن رو که آن چه در مغز تجمع می‌یابد، مایع مغزی-نخاعی است و نه آب. 

CSF عملکردهای مهمی دارد؛ از جمله:

• محافظت از سیستم عصبی

• دفع مواد زائد

• تغذیه بافت عصبی

مغز به طور میانگین در طول روز یک پیمانه مایع مغزی-نخاعی تولید می‌کند و مقدار اضافه آن از طریق عروق خونی بازجذب می‌شود. اگر فرایند بازجذب و تولید CSF مختل شود، ممکن است باعث تجمع مقادیر اضافی مایع مغزی-نخاعی و درنهایت بروز هیدروسفالی شود. 

 

 

انواع هیدروسفالی

هیدروسفالی انواع مختلفی دارد؛ از جمله:

• هیدروسفالی مادرزادی

حدود 1 نفر از هر 500 نوزاد در ایالات متحده آمریکا با هیدروسفالی به دنیا می‌آیند؛ این مسئله ممکن است به دلیل ابتلای مادر به عفونتی از قبیل سرخجه یا اوریون در طول دوران بارداری باشد و نیز ممکن است با سایر ناهنجاری‌های مادرزادی از قبیل اسپینا بیفیدا یا بیرون‌زدگی نخاع همراهی داشته باشد. این ناهنجاری بسیار شایع است و حتی از سایر ناهنجاری‌های مادرزادی شایع از قبیل ناشنوایی و یا سندروم داون هم بیشتر رخ می‌دهد. 

 

• هیدروسفالی اکتسابی

این نوع هیدروسفالی پس از تولد رخ می‌دهد و ممکن است به دلیل تومور مغزی، مننژیت، سکته مغزی و یا ضربه شدید به سر رخ دهد. 

 

• هیدروسفالی ارتباطی

این نوع هیدروسفالی زمانی رخ می‌دهد که مسیر CSF پس از ترک بطن‌های مغزی دچار انسداد شود؛ به این دلیل ارتباطی خوانده می‌شود که CSF همچنان درون بطن‌های مغزی جریان دارد. 

 

• هیدروسفالی غیرارتباطی

همچنین هیدروسفالی انسدادی هم گفته می‌شود؛ به این دلیل که زمانی رخ می‌دهد که به دلیل نوعی انسداد، ارتباط بین بطن‌های مغزی مسدود ‌شود. 

 

• هیدروسفالی با فشار طبیعی

این نوع هیدروسفالی عموما در افراد بالای 50 سال و متعاقب سکته، آسیب، خونریزی، عفونت و یا جراحی رخ می‌دهد؛ با این حال پزشکان هنوز علت دقیق بروز این نوع هیدروسفالی را نمی‌دانند. تخمین زده می‌شود که حدود 375 هزار نفر از بالغین در آمریکا مبتلا به هیدروسفالی با فشار طبیعی هستند. 

 

 

علائم هیدروسفالی

علائم هیدروسفالی که در زمان تولد بروز پیدا می‌کنند، شامل موارد زیر است:

• تنگی نفس

• پاها و بازوها ممکن است خشک شده باشند و منقبض نشوند

• برخی مراحل رشد ممکن است به تاخیر بیفتند از قبیل نشستن و یا خزیدن

• فونتانل یا ناحیه نرم بالای سر سفت است و برآمده است

• تحریک‌پذیری، خواب‌آلودگی یا هر دو

• عدم تمایل به خم شدن یا حرکت سر و گردن

• تغذیه نامناسب

• بزرگ‌تر از حد طبیعی به نظر رسیدن سر

• جمجمه نازک و درخشان است و ممکن است وریدهای مغزی روی سطح آن دیده شوند

• مردمک چشم ممکن است نزدیک به پلک پایین چشم باشد که در اصطلاح به آن «غروب خورشید» گفته می‌شود

• گریه‌های شدید

• تشنج

• استفراغ

 

 

علائم هیدروسفالی اکتسابی که بعد از تولد بروز پیدا می‌کنند، شامل موارد زیر است:

• به طور نادر بی اختیاری مدفوع

• گیجی و عدم هوشیاری

• خواب آلودگی و بی‌حالی

• سردرد

• تحریک‌پذیری که ممکن است بدتر شود

• بی‌اشتهایی

• حالت تهوع

• تغییرات شخصیتی

• مشکلات بینایی از قبیل اختلال بینایی و یا دوبینی

• تشنج

• بی‌اختیاری ادرار

• استفراغ

• مشکلات راه رفتن به ویژه در بالغین

علائم مربوط به هیدروسفالی با فشار نرمال ممکن است ماه‌ها زمان ببرد تا بروز پیدا کند؛ از جمله:

• اختلال راه رفتن: فرد ممکن است احساس کند که هنگام برداشتن اولین قدم یخ زده است. 

• پروسه طبیعی فکر کردن دچار اختلال شود: فرد ممکن است بیشتر از زمان معمول طول بکشد تا به سوالات پاسخ دهد و یا نسبت به تحریک‌های محیطی دیرتر واکنش نشان دهد. توانایی فرد در جمع‌آوری و ارزیابی اطلاعات کم می‌شود. 

• بی‌اختیاری ادراری: این مسئله عموما پس از اختلال در راه رفتن بروز پیدا می‌کند. 

 

 

عوامل خطر مرتبط با هیدروسفالی

موارد زیر احتمال ابتلا به هیدروسفالی را در فرد بالا می‌برند:

• نوزاد نارس: تولد پیش از موعد احتمال خونریزی بین بطنی در مغز را بالا می‌برد و در نتیجه می‌تواند منجر به بروز هیدروسفالی شود. 

• مشکلات زمان باردراری: عفونت زمان بارداری که رحم را تحت‌تاثیر قرار دهد ممکن است منجر به آسیب به جنین شود. 

• مشکلات مربوط به رشد جنین: مواردی از قبیل عدم رشد صحیح نخاع در زمان جنینی

سایر عواملی که احتمال بروز هیدروسفالی را بالا می‌برند، شامل موارد زیر است:

• تومور یا ضایعه در مغز و نخاع

• عفونت سیستم عصبی

• خونریزی مغزی

• آسیب شدید به سر

 

 

علل بروز هیدروسفالی

هیدروسفالی زمانی رخ می‌دهد که مایع بیش از حد- به ویژه مایع مغزی-نخاعی- در بطن‌های مغزی تجمع کند. 

بیش از 100 دلیل برای بروز هیدروسفالی وجود دارد، اما موارد شایع‌تر شامل موارد زیر است:

• تولید بیش از حد CSF

• مسدود شدن بطن‌های مغزی که مانع از جریان طبیعی CSF می‌شوند

• عدم فیلتر شدن CSF به درون جریان خون

 

علت بروز هیدروسفالی مادرزادی

شایع‌ترین علت بروز هیدروسفالی مادرزادی این است که کودک با یک انسداد در مسیر بطن‌های مغزی به دنیا می‌آید و یا مقدار زیادی CSFتولید می‌شود. مشکلات سلامتی حین رشد نوزاد، می‌توانند رشد مغز را تحت‌تاثیر قرار دهند؛ برای مثال هیدروسفالی در کودکان مبتلا به اسپینا بیفیدا یا بیرون‌زدگی نخاع شایع است. 

عفونت‌های زمان بارداری می‌توانند رشد جنین را تحت‌تاثیر قرار دهند:

• سیتومگالوویروس

• سفلیس

• سرخجه

• اوریون

• توکسوپلاسموز

 

 

علل هیدروسفالی اکتسابی

این نوع هیدروسفالی عموما به دلیل آسیب یا نوعی بیماری رخ می‌دهد که باعث بروز انسداد در مسیر بطن‌های مغزی می‌شود:

• خونریزی مغزی

• ضایعات مغزی: هر نوع آسیب یا بیماری که می‌تواند مغز را تحت تاثیر قرار دهد؛ از جمله خونریزی مغزی، عفونت، تماس با برخی مواد شیمایی، و مشکلات سیستم ایمنی

• تومور مغزی

• مننژیت یا التهاب پرده‌های محافظت‌کننده از مغز و نخاع 

• سکته مغزی

 

 

علل هیدروسفالی با فشار طبیعی

این نوع هیدروسفالی عموما در افراد بالای 50 سال رخ می‌دهد. در اغلب موارد پزشکان علت دقیق بروز این نوع ناهنجاری را نمی‌دانند؛ در مواردی ممکن است متعاقب سکته، عفوت و یا آسیب مغزی رخ دهد. 

 

 

تشخیص هیدروسفالی

نوزادان و کودکان مبتلا به هیدروسفالی مادرزادی

سونوگرافی روتین دوران بارداری می‌تواند هیدروسفالی را در جنین در حال رشد تشخیص دهد؛ پس از تولد، دور سر نوزاد به طور مرتب اندازه‌گیری می‌شود؛ هر گونه تغییر سایز غیرطبیعی نیاز به بررسی‌های بیشتری دارد. اگر سونوگرافی هرگونه یافته غیرطبیعی را مشاهده کند، تست‌های تشخیصی بیشتر از قبیل سی تی اسکن و یا MRI درخواست می‌شود تا مشکل زمینه‌ای پیدا شود. 

 

هیدروسفالی اکتسابی

اگر کودک یا فرد بزرگسالی با علائم هیدروسفالی مراجعه کند، پزشک تست‌های تشخیصی بیشتر برای یافتن علت زمینه‌ای درخواست می‌کند:

• سابقه بیماری‌ها قبلی فرد را می‌پرسد

• معاینه فیزیکی و عصبی می‌کند

• یک تست تشخیصی از قبیل سی تی اسکن و یا MRI درخواست می‌کند

 

هیدروسفالی با فشار نرمال

تشخیص این نوع هیدروسفالی دشوار است؛ زیرا علائم بتدریج بروز پیدا می‌کنند.

 

 

درمان هیدروسفالی

درمان هیدروسفالی بسته به نوع آن فرق می‌کند:

• هیدروسفالی مادرزادی و اکتسابی

هر دو نوع هیدروسفالی نیاز به بررسی فوری دارند تا از بروز آسیب مغزی پیشگیری شود. از سوی دیگر احتمال آسیب به ساقه مغز وجود دارد؛ این بخش از مغز عملکردهای مهم بدن از قبیل تنفس و ضربان قلب را کنترل می‌کند. 

• شانت نوعی مداخله جراحی برای تخلیه مایع اضافی است؛ یک کاتتر( لوله باریک با دریچه) درون مغز کاشته می‌شود تا مایع اضافی از درون مغز به نقطه‌ای دیگر از بدن مثل شکم، قفسه سینه و یا حفرات قلبی تخلیه شود. اغلب موارد شانت تنها چیزی است که تعبیه می‌شود و نیاز به درمان‌های دیگری ندارد. 

افراد مبتلا به هیدروسفالی اغلب نیاز دارند که تا پایان عمرشان از شانت استفاده کنند؛ کودکانی که برایشان شانت تعبیه می‌شود، ممکن است نیاز به جراحی دیگری داشته باشند تا پس از رشد، شانت بلندتری برایشان تعبیه شود. 

• ونتریکولوستومی: پزشک طی این جراحی، سوراخی در قاعده بطن ایجاد می‌کند تا مایع اضافی از آن طریق خارج شود. این شیوه اغلب زمانی استفاده می‌شود که مایع اضافی در فضای بطنی باعث ایجاد نوعی انسداد شده باشد. 

پزشک ممکن است در ادامه برای پاسخ بهتر به درمان، توصیه به موارد زیر کند:

• کادرمانی برای کمک به کودکان و یا بالغین مبتلا برای به دست آوردن مهارت‌های زندگی

• رشد درمانی برای کمک به کودک برای به یادگیری رفتارهای اجتماعی

• آموزش‌های مخصوص برای ناتوانی‌های ذهنی

• حمایت‌های اجتماعی برای کمک به کودک و خانواده‌شان

 

 

عوارض هیدروسفالی

شدت هیدروسفالی به عوامل مختلفی بستگی دارد از جمله زمان بروز آن و نحوه پیشرفت آن. اگر این ناهنجاری در زمان تولد کودک پیشرفته باشد، احتمال بیشتری وجود دارد که کودک به آسیب مغزی و ناتوانی‌های فیزیکی مبتلا باشد. اگر هیدروسفالی خیلی شدید نیست، پیش‌آگهی به مراتب بهتر است. 

کودکان مبتلا به هیدروسفالی مادرزادی ممکن است برخی آسیب‌های دائمی مغزی را تجربه کنند که باعث ایجاد عوارض طولانی مدت در کودک شود؛ از جمله:

• اوتیسم

• اختلال یادگیری

• مشکلات فیزیکی

• مشکلات حاقظه

• مشکلات گفتاری

• مشکلات بینایی

تعبیه شانت ممکن است با عوارضی همراهی داشته باشد و از این رو  نیاز به بررسی‌های دوره‌ای دارد. عوارض شانت گذاری زمانی بروز پیدا می‌کند که شانت به درستی کار نکند و یا دچار عفونت شود. علائم شامل موارد زیر است:

• سردرد

• اختلال بینایی یا حساسیت به روشنایی

• حالت تهوع یا استفراغ

• تشنج

• قرمزی یا حساسیت در مسیر شانت

• تب خفیف

• خواب آلودگی یا خستگی

• بازگشت علائم هیدروسفالی

 

 

پیشگیری از هیدروسفالی

• دوران بارداری: بررسی‌های روتین دوران بارداری می‌تواند تا حد زیادی از به دنیا آمدن نوزاد نارس و نیز بروز هیدروسفالی پیشگیری کند. 

• بیماری‌های عفونی: مطمئن باشید که همه واکسیناسیون‌های ضروری و غربالگری‌های لازم را انجام داده‌اید

• واکسن مننژیت: مننژیت یکی از علل بروز هیدروسفالی است و در برخی کودکان واکسیناسیون آن توصیه می‌شود. در این مورد بهتر است با پزشک خود مشورت کنید. 

 

 

شما می‌توانید با استفاده از سامانه طبینجا به صورت آنلاین از متخصصین مغز و اعصاب ما نوبت بگیرید.